Święty Hilary z Poitiers – „Atanazy Zachodu”

Wspomnienia ważnych świętych - 13 stycznia

HilaryHilary13 stycznia w Kościele obchodzimy wspomnienie św. Hilarego z Poitiers – biskupa, teologa, egzegety, ogłoszonego w 1851 roku przez Piusa XI Doktorem Kościoła. Zwykło się go określać mianem „Atanazego Zachodu”, dla podkreślenia roli, jaką odegrał w zwalczaniu arianizmu. Święty był również poetą, co wpłynęło na literacką formę jego pism.

Życie

Hilary urodził się pomiędzy 310 a 320 rokiem w Poitiers, tam też zmarł w 367. Jako przykładny ojciec i mąż cieszył się autorytetem wśród obywateli. Wywodził się z rodziny pogańskiej, stąd chrzest przyjął stosunkowo późno, w 346 roku. W cztery lata później został wybrany biskupem Poitiers, od początku znacząco angażując się w spory teologiczne swojej epoki. Występował przeciw biskupom ariańskim (Saturninowi z Arles, Walensowi z Mursy) i popierał stanowisko Atanazego Wielkiego. To sprawiło, że synod w Beziers (356) skazał go na wygnanie – Hilary udał się wówczas do Azji Mniejszej, utrzymując jednak nieustanny korespondencyjny kontakt z Kościołem w Galii. Okres wygnania wykorzystał na pogłębione studia historii sporów ariańskich, a także na studiowanie greki, a zwłaszcza pism Orygenesa. Jego zaangażowanie w polemikę z arianizmem było jeszcze mocniejsze na wygnaniu – z dala od Galii Hilary stanowił dla arian większe zagrożenie – w 360 roku celowo umożliwiono mu powrót. Zbiegło się to w czasie z pomyślnym wydarzeniem, jakim było ogłoszenie Juliana Apostaty cesarzem, Hilary natychmiast więc zorganizował w Paryżu synod, który potępił arianizm, przyjmując Nicejski symbol wiary. 

Dzieła

Doktor Kościoła pozostawił po sobie ważne dzieła egzegetyczne, polemiczno-teologiczne oraz hymny (jego poezja okazała się zbyt wymagająca dla przeciętnego odbiorcy, nie zyskała popularności; bogaty zbiór korespondencji niestety nie zachował się do naszych czasów). Większość z nich pisana jest językiem trudnym, miejscami zawiłym.

Biskup Poitiers był twórcą komentarza do Ewangelii In Evangelium Matthaei Commentarius. Jest to pierwszy ciągły komentarz do Mateusza; w dodatku ma charakter wyraźnie duszpasterski, przy tym wywodzi się z klasycznej kultury literackiej i nosi ślady nauk otrzymanych w katechumenacie oraz lektury pism Ireneusza, Hipolita czy Tertuliana. Dzieło to pozwala badaczom na zrekonstruowanie systemu egzegetycznego Kościoła łacińskiego, należy też do nielicznych w całej patrystyce, w którym autor stara się poszukiwać duchowego sensu w tekście ewangelicznym – ideą przewodnią komentarza miało być powołanie pogan do Kościoła w miejsce Żydów.

W latach 363-66 powstał Tractatus super Psalmos, na bazie komentarza do psalmów Orygenesa. I tak jak w przypadku komentarzy do Ewangelii Mateuszowej, jest to zbiór komentarzy pisanych z myślą o potrzebach duszpasterskich, wyposażonych we wstęp, przekazujących okoliczności powstania psałterza oraz ścieżkę jego interpretacji. Podstawą dla Hilarego był tekst psalmów w tłumaczeniu łacińskim. Biskup stworzył też Tractatus Mysteriorum, w którym, posługując się kilkunastoma przykładami starostestamentowymi, przedstawia wiernym boski plan zbawienia człowieka poprzez osobę Jezusa Chrystusa. Traktat przyjął formę podręcznika dla wiernych i jest przystępną egzegezą naukową Wschodu i Zachodu.

Do najważniejszych dzieł polemiczno-teologicznych, opracowywanych na wygnaniu, należy De Trinitate (inaczej De Fide lub Adversus Arianos). Księgi zawierają wykłady na temat chrzcielnego symbolu wiary, inne odpierają ariańskie zarzuty wysuwane w stosunku do nauki o bóstwie Jezusa, niektóre wyjaśniają treść Bożego Objawienia w odniesieniu do tajemnicy Trójcy Świętej. Dzieło z pewnością było popularne w tamtych czasach, o czym świadczy liczba zachowanych rękopisów.

Izydor z Sewilli utrzymywał, że biskup był też pierwszym na Zachodzie autorem hymnów liturgicznych. Hieronim wspomina „księgę hymnów”, wśród których wymienia zachowane we fragmentach hymny o bóstwie Chrystusa, zmartwychwstaniu Chrystusa oraz o Jego pokusach, będące syntezą teologicznej myśli Hilarego na temat tajemnicy Trójcy Świętej.

Myśl teologiczna

W centrum myśli teologicznej Hilarego z Poitiers znajdziemy historię zbawienia, która skupia się na tajemnicy Chrystusa, a wyraża poprzez powołanie pogan do Kościoła. Biskup rozumiał powołanie jako naturalne następstwo jedności całego rodzaju ludzkiego powołanego do Kościoła przez fakt wcielenia. Dzięki Hilaremu na Zachodzie pojawiła się problematyka krytyki tekstu Pisma Świętego oraz jego tłumaczeń; jego dzieła to wypadkowa zasady i metody interpretacji dzieł klasycznych z kościelną egzegezą biblijną Wschodu i Zachodu. W swoich pismach Hilary zawarł przekonanie o tym, że teolog powinien być przede wszystkim egzegetą; jego głównym zadaniem jest odczytanie historii zbawienia, skoncentrowanej w tajemnicy Chrystusa za pośrednictwem „porównania” (comparatio) przykładów i wydarzeń starotestamentowych z paralelnymi nowotestamentowymi. Doktor Kościoła sam stworzył syntezę tradycji egzegetycznej trzech pierwszych wieków: poszukując w Piśmie Świętym zapowiedzi szczegółów z życia Chrystusa, kontynuował tradycję Kościoła zachodniego, ponadto, skupiał w swoich komentarzach dwie tradycje nauczania katechetycznego i homiletycznego. Akcentował dynamikę życia chrześcijan, którzy w życiu wiecznym znajdują kres swych dążeń. Choć jego stanowisko doktrynalne w szczegółach różniło się od późniejszej ortodoksji, wyznawał np. prawie monofizycką chrystologię, Kościół uznał wagę i mądrość komentarzy oraz traktatów biskupa Poitiers.

oprac. mg

Źródła:

  • Encyklopedia katolicka, t. VI, pod red. J. Walkusza et al., Lublin 1993, s. 870-871.     Encyklopedia Kościoła, t. 1, F. L. Cross, E. A. Livingstone, Warszawa 2004, s. 892.
  • Hilary, Komentarz do Ewangelii św. Mateusza; Traktat o tajemnicach (tłum. S. Stanula), Warszawa 2002.
  • E. Stanula, Czynniki kształtujące sens biblijny w ujęciu św. Hilarego z Poitiers, Warszawa 1984.

Zobacz także