„Ciemnica” czyli ołtarz wystawienia

Miejsce przechowywania Najświętszego Sakramentu od końca liturgii Wieczerzy Pańskiej do początku liturgii Męki Pańskiej, w Polsce powszechnie nazywane „ciemnicą”, to tzw. „ołtarz wystawienia”, miejsce adoracji i dziękczynienia Bogu za dar ustanowienia Eucharystii.

Geneza ołtarza wystawienia jest bardzo praktyczna: ze względu na to, że w Wielki Piątek nie sprawowano Mszy św., gdzieś trzeba było przechować Najświętszy Sakrament przeznaczony do komunii w czasie liturgii Męki Pańskiej – przy czym zachowywano hostię jedynie dla kapłana, gdyż aż do 1955 r.wierni nie przyjmowali komunii w dniu śmierci Chrystusa. Początkowo, hostię konsekrowaną w Wielki Czwartek przechowywano w zakrystii lub w innym bezpiecznym miejscu, jednak od VIII w., aby umożliwić wiernym adorację Ciała Jezusa, składano ją – owiniętą w dwa kawałki płótna – na ołtarzu. Od IX w. natomiast urządzano specjalny ołtarz, na którym zapalano 6 świec – tradycja owych 6 świec, które mają się palić przy Najświętszym Sakramencie w Wielki Czwartek pozostała zresztą do dziś. Wiadomo też, że co najmniej od XII w. przenoszono chleb Eucharystyczny do innego niż zwykle tabernakulum, skąd prawdopodobnie wzięła się później praktyka umieszczania na stałe tabernakulum przy bocznych ołtarzach. Z czasem (od ok. XVI w.), zaczęto nawet budować osobne kaplice, mające bogato zdobiony ołtarz, przeznaczone właśnie do przechowywania Najświętszego Sakramentu po liturgii Wieczerzy Pańskiej; zaś samo Ciało Pańskie – zamiast w dwóch kawałkach płótna – umieszczano w specjalnym kielichu owiniętym dwoma welonami.

Oprócz uroczystego charakteru, wystawienie Najświętszego Sakramentu w Wielki Czwartek zyskiwało z czasem coraz więcej pasyjnych elementów. Wiązało się to ze średniowiecznymi dramatami liturgicznymi i dramatyzowanymi obrzędami depositio (złożenie do grobu), visitio (nawiedzenie grobu) i elevatio (powstanie z grobu). Pierwotnie depositio – urządzanie grobu Pańskiego – wiązało się przede wszystkim właśnie z Wielkim Czwartkiem, nie zaś z Wielkim Piątkiem: złożenie Najświętszego Sakramentu na specjalnym ołtarzu bądź w specjalnym tabernakulum utożsamiano ze złożeniem Chrystusa do grobu. Zwłaszcza we Włoszech tradycja ta była silna: na tabernakulum, do którego wkładano konsekrowaną hostię, nakładano pieczęć i nazywano je grobem (sepolcro); bądź przechowywano chleb Eucharystyczny w naczyniu przypominającym urnę. Zwyczaje te zostały zakazane przez Świętą Kongregację Obrzędów dopiero w 1899 r. W innych zaś krajach tradycja urządzania Grobu w Wielki Czwartek bądź zanikła wcześniej, bądź – jak np. w krajach słowiańskich – została przeniesiona na Wielki Piątek.

Zatem, również w Polsce już od dawna odróżniano wielkoczwartkowy ołtarz wystawienia od Grobu Pańskiego i przechowywano na nim dwie hostie: jedną do komunii kapłana w Wielki Piątek, drugą właśnie do wielkopiątkowego Grobu Pańskiego. Niemniej, dramatyzacja pozostała: przeniesienie Najświętszego Sakramentu na osobny ołtarz było traktowane jako symbol drogi Jezusa i Jego uczniów do Ogrodu Oliwnego, zaś czuwanie przy Najświętszym Sakramencie: bądź jako trwanie przy modlącym się w Ogrójcu Chrystusie, bądź – najczęściej – jako towarzyszenie opuszczonemu Jezusowi w więzieniu. Stąd wzięła się popularna, używana przez wielu do dziś, polska nazwa ołtarza wystawienia: „ciemnica” to w języku staropolskim po prostu „ciemne więzienie”.

Jak widać, urządzenie ołtarza wystawienia przez długi czas nie było jednolicie interpretowane. Niemniej, główna tradycja Kościoła właściwie zawsze traktowała go jako miejsce uwielbienia Najświętszego Sakramentu w rocznicę jego ustanowienia, nie zaś jako pamiątkę nocy spędzonej przez Chrystusa w więzieniu lub symbol Jego grobu – przypominało o tym m.in. orzeczenie Świętej Kongregacji Obrzędów z 1887 r. Mimo, że pozostawały pewne niejasności i kontrowersje (np. w 1896 r. ta sama Kongregacja orzekła, że ołtarz wystawienia może być zarówno symbolem grobu Chrystusa, jak i pamiątką ustanowienia Eucharystii!), to obecnie nie ma wątpliwości, że wielkoczwartkowy ołtarz wystawienia ma mieć „radosny” charakter, gdyż służy adoracji Najświętszego Sakramentu oraz medytacji nad tajemnicą Eucharystii. Zostało to bardzo wyraźnie podkreślone przede wszystkim w reformie obrzędów Triduum z 1955 r., w Liście okólnym o przygotowaniu i obchodzeniu świąt paschalnych (wydanym przez Kongregację Kultu Bożego w 1988 r.), zaś niedawno w Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii z 2001 r. Co więcej, jak podaje ten ostatni dokument, właśnie w tradycji ołtarza wystawienia należy upatrywać początków adoracji Najświętszego Sakramentu; tym bardziej, że najpełniej oddaje on związek między Ofiarą Chrystusa a Jego stałą obecnością w Sakramencie Ołtarza.

Nic więc dziwnego, że obecnie np. we Włoszech – inaczej niż w Polsce, gdzie wciąż silny jest zwyczaj traktowania ołtarza wystawienia właśnie jako pamiątki uwięzienia Jezusa – kaplica, w której złożony zostaje Najświętszy Sakrament, niekiedy wręcz wyobraża Wieczernik. Jest jasno oświetlona, umieszczony jest w niej stół przykryty białym obrusem, na którym leży 13 bochenków chleba i 13 kielichów.

Jednocześnie jednak, Kościół „pamięta”, że istotą przechowywania Najświętszego Sakramentu po liturgii Wieczerzy Pańskiej jest po prostu potrzeba zachowania go do rozdzielania komunii w czasie liturgii Męki Pańskiej, która jest tzw. Missa Praesanctificatorum – „Mszą” z darów uprzednio poświęconych, oraz do wiatyku dla chorych, nie zaś adoracja „sama w sobie”. Dlatego też, procesja z chlebem eucharystycznym oraz złożenie go na ołtarzu wystawienia nie może mieć miejsca, jeśli w danym kościele nie będzie sprawowana liturgia w Wielki Piątek. Ponadto, Najświętszego Sakramentu nie można w Wielki Czwartek wystawiać w monstrancji, lecz ma być on złożony w zamkniętym tabernakulum lub w skrzynce (capsa).

Po północy, gdy zaczyna się dzień Męki Pańskiej, adoracja „winna się odbywać bez zewnętrznej okazałości” (List okólny o przygotowaniu i obchodzeniu świąt paschalnych). Przy ołtarzu wystawienia nie należy wówczas organizować wspólnych modlitw (w tym również liturgii godzin Wielkiego Piątku); nawet w prywatnej, cichej adoracji przy Najświętszym Sakramencie uwaga powinna być skoncentrowana już na rozważaniu Męki Chrystusa.

Warto wspomnieć jeszcze o tradycji nawiedzania kilku ołtarzy wystawienia, który do dziś jest kultywowany np. we Włoszech (zwłaszcza w Rzymie), czy – dość powszechnie – na Filipinach (nazywany jest tam Visita Iglesia – Odwiedzanie Kościołów). Zwyczajowo, należy odwiedzić 7 różnych ołtarzy (choć spotyka się również liczbę 3 lub określenie „ile się da”), co może wynikać ze starożytnej praktyki pielgrzymowania do 7 głównych kościołów rzymskich w celu uzyskania odpustu zupełnego – dlatego też przypuszcza się, że zwyczaj ten powstał właśnie w Rzymie. Tradycja odwiedzania wielu ołtarzy wystawienia przypomina również w pewien sposób o tym, że aż do 1955 r. liturgia Wieczerzy Pańskiej sprawowana była w godzinach przedpołudniowych, w związku z czym wierni nie mieli większych trudności w nawiedzeniu kilku kościołów po wielkoczwartkowej Mszy.

Od XIII w. aż do chwili obecnej, w czasie procesji przeniesienia Najświętszego Sakramentu do ołtarza wystawienia śpiewa się hymn Pange lingua (Sław języku) św. Tomasza z Akwinu, którego dwie ostatnie zwrotki to powszechnie znane Przed tak wielkim sakramentem. Za odśpiewanie lub odmówienie tej części hymnu w czasie wielkoczwartkowej adoracji po Mszy Wieczerzy Pańskiej można uzyskać odpust zupełny pod zwykłymi warunkami.