Wiele społeczności wierzyło, iż zarówno niebo, jak i ziemia posiadają punkt centralny, przez który można przeprowadzić łączącą je oś, axis mundi, wokół której obraca się Wszechświat. Uważano, że centrum jest miejscem istniejącym poza czasem, a więc umożliwiającym uczestniczenie w przeszłości i przyszłości.

Centrum wokół którego koncentrowało się życie religijne poszczególnych społeczności było miejsce składania ofiar. Do tego celu wykorzystywano początkowo naturalne skały lub niewielkie wzniesienia. Z czasem człowiek zaangażował się bezpośrednio w tworzenie strefy sacrum poprzez usypywanie kopców z ziemi czy układanie stosów kamieni. Stopniowo ołtarze uzyskiwały kształty coraz bardziej zaawansowane. W starożytnym Egipcie miały formę płyty lub stołu. Ustawiano je przy grobach lub na dziedzińcach świątyń. W antycznej Grecji i Rzymie budowano je w świątyniach, miejscach publicznych, w świętych gajach przy źródłach.

Przybierały zróżnicowane kształty i rozmiary, często były bogato zdobione i posiadały okazałą oprawę architektoniczną, jak np. największy ołtarz starożytności – Ołtarz Zeusa i Ateny wybudowany w Pergamonie na polecenie Eumenesa II po bitwie pod Magnezją czy Ołtarz Pokoju wzniesiony przez cesarza Augusta na Polu Marsowym. Budowę Ara Pacis rozpoczęto z okazji zamknięcia wrót Janusa. Reliefy zdobiące ołtarz są apologią pokoju i, jednocześnie, apoteozą cesarza, gwaranta szczęścia i dobrobytu, jakiego pod jego rządami zażywać mieli mieszkańcy Imperium Romanum. W świecie antycznym najbardziej rozpowszechnione były jednak ołtarze niewielkich rozmiarów, jak np. te przedstawione na dyptyku Nikomachów i Symmachów z wieku IV n.e. (fot. 1).

Kult Izraelitów koncentrował się w Świątyni Jerozolimskiej, miejscu szczególnie wybranym przez Boga i naznaczonym Jego obecnością. Znajdowały się tam trzy ołtarze: całopalenia, kadzenia oraz stół na chleby pokładne. Już same ich nazwy wskazują, iż Żydzi składali ofiary różnego rodzaju, a każdej towarzyszył odmienny rytuał.

Ołtarz Nowego Przymierza

Ofiary Starego Przymierza dopełnił Jezus, który oddając się za nasze zbawienie sam stał się Kapłanem, Ołtarzem i Barankiem ofiarnym. Dlatego też pierwsi chrześcijanie nie posiadali ołtarza rozumianego jako miejsce kultu ofiarniczego. Budziło to zgorszenie i zdziwienie pogan, wyrażone pytaniem: Dlaczego chrześcijanie nie mają ani ołtarzy, ani świątyń, ani posągów? Czym jest ten ich samotny, pustelniczy Bóg? Skąd pochodzi, gdzie jest?  Niezrozumiałe postępowanie wyznawców Chrystusa i koncepcja ofiar pojmowanych jako w pełni duchowe miały swe źródło w nauce Apostołów. W 1 Liście św. Piotra czytamy: Sami również jako żywe kamienie budujcie swój dom duchowy, święte kapłaństwo, aby przez Jezusa Chrystusa składać ofiary duchowe miłe Bogu!

W wieku III, odnoszący się wielokrotnie do myśli św. Pawła Orygenes pisał, iż każdy z nas ma w sobie swoją ofiarę całopalną i sam zapala sobie ogień na ołtarzu całopalenia, aby nieustannie płonął. Zdaniem Orygenesa ołtarze (…) wykonywane przez Fidiasza, Polikleta i innych artystów (…) są martwe i podlegają niszczycielskiemu działaniu czasu, nasze natomiast trwają w duszy nieśmiertelnej. Z powyższego cytatu nie należy wyciągać wniosku, iż chrześcijanie pierwszych wieków nie posiadali przestrzeni szczególnie naznaczonej obecnością Boga – było nią miejsce, gdzie celebrowano Eucharystię. Łamanie Chleba odbywało się przy zwykłych, drewnianych, „domowych” stołach, najczęściej okrągłych lub o podkowiastym kształcie (fot. 3). Wyobrażenie o ich wyglądzie mogą dać malowidła ścienne w rzymskich katakumbach oraz zachowane fragmenty z wieku II i III. W kościele św. Pudencjany oraz w bazylice św. Jana na Lateranie znajdują się części drewnianego ołtarza, przy którym, według tradycji, mszę świętą celebrować miał święty Piotr i jego pierwsi następcy.

Ołtarze drewniane z czasem zaczęły być wypierane przez konstrukcje kamienne. Na taką sytuację wywarły wpływ różnorakie czynniki. W wieku IV religia pogańska zanikała, ustało zatem niebezpieczeństwo kojarzenia ołtarzy chrześcijańskich z pogańskimi i błędnej interpretacji kultu. Istotną rolę odegrała również estetyczna potrzeba nadania ołtarzom form reprezentacyjnych, dostosowanych do monumentalnych wnętrz wczesnochrześcijańskich bazylik oraz czysto pragmatyczne dążenie do wznoszenia struktur bardziej trwałych. Jest to także wyrazem naturalnej potrzeby tworzenia stałych punktów odniesienia i tendencji do posługiwania się systemem znaków zewnętrznych do wyrażenia tego, co duchowe.  Wzrastająca popularność ołtarzy kamiennych wynikała również z czytelnego i niezwykle istotnego dla ówczesnych chrześcijan związku ołtarza z sepulcrum.

Non nobis Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam

Być może pierwszymi „ołtarzami” kamiennymi były płyty przykrywające groby męczenników znajdujące się w podziemnych cmentarzach. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, iż czyniono to tylko w wyjątkowych przypadkach, np. w rocznicę śmierci danego wyznawcy. W ten sposób podkreślano duchową łączność wspólnoty pielgrzymującego Kościoła ze świętymi oraz związek ofiary ich życia z ofiarą Chrystusa. W czasach Konstantyna Wielkiego idea ta zaowocowała dążeniem do wznoszenia kościołów w najbliższym sąsiedztwie grobu i umieszczania ołtarza dokładnie nad miejscem pochówku. Jeśli nie było to możliwe, dokonywano translacji relikwii. Praktyka ta, początkowo nieakceptowana, w drugiej połowie wieku IV zyskała aprobatę władz kościelnych. Wczesnochrześcijański zwyczaj z czasem został usankcjonowany, a depositio reliquiae pod ołtarzem stało się wymogiem. Uznano, że ich obecność uświęca przestrzeń zgromadzeń. Odwoływano się także do fragmentu 6 rozdziału Apokalipsy: Ujrzałem pod ołtarzem dusze zabitych dla Słowa Bożego i dla świadectwa, jakie mieli. Ołtarz, w którego sąsiedztwie deponowano święte szczątki, przestał być tylko stołem uczty ofiarnej – wiernie stojący na straży swojego męczennika otrzymał stałą lokalizację w obrębie budowli.

Chrześcijanie pierwszych wieków przywiązywali wagę do wielowarstwowej wymowy symbolicznej kamienia. W roku 517 na Synodzie w Epaon zakazano konsekracji ołtarzy innych niż kamienne . Jednym z najstarszych zachowanych zabytków tego rodzaju jest ołtarz z Auriol (wiek IV-V). Przednia część mensy ozdobiona została płaskorzeźbionymi przedstawieniami gołębi i monogramem Chrystusa Chi-Rho. Po bokach przedstawiono pędy winorośli.

Część 2/3 | Część 3/3

Serdecznie polecamy również całą nową serię działu Sztuka.

Uważasz, że nasze treści są wartościowe?

Przekaż 1,5% podatku dochodowego na rozwój serwisu Liturgia.pl,
wpisując w zeznaniu podatkowym numer KRS: 0000 354 036

Więcej informacji
i nasz film

Wypełnij zeznanie
online za darmo

Zamów przypomnienie
kiedy chcesz

Zarekomenduj nas
swoim znajomym