Podstawowym źródłem dla formularzy mszalnych tej części naszego sakramentarza jest Sakramentarz gregoriański „hadriański”, jest tu jednak niemało „ale”. Zależność nie jest niewolnicza. Przejdźmy pokrótce przez kolejne partie interesującego nas materiału.

1. Oktawa Wielkanocy (s. 146-158). Sakramentarz tyniecki idzie tu dość wiernie za Hadrianum. Jednak w tytułach formularzy nasz sakramentarz konsekwentnie opuszcza tytuły kościołów stacyjnych, a w samych formularzach, poczynając od wtorku, omija prefacje i Hanc igitur. Formularz niedzieli wielkanocnej ma tytuł „In die sancto” (czyli „w dzień święty” – widzę, że Sakramentarz tyniecki często stosuje tę nazwę we wszystkich sytuacjach, gdy mamy najpierw wigilię a potem sam dzień świąteczny; Hadrianum z kolei tytułuje niedzielę wielkanocną „In dominica sancta” – „w niedzielę świętą”). Niedziela po Wielkanocy nazywa się, identycznie jak w Hadrianum, „dominica post albas”. Terminologia „in albis” lub „post albas” jest związana z kwestią uznania kiedy przypada zakończenie oktawy Wielkanocy: w sobotę (wtedy jest niedziela „post albas”) czy też w niedzielę (wtedy „in albis”). Pierwotnie w liturgii rzymskiej uznawano sobotę za zakończenie oktawy, potem przeniesiono na niedzielę. Pisałem o tym we wpisie z 14 kwietnia 2012: http://www.liturgia.pl/blogi/Maciej-Zachara-MIC/Sobota-w-Oktawie-Wielkanocy.html Zachowanie terminologii „post albas” w Sakramentarzu tynieckim to oczywiście archaizm, zakończeniem oktawy od dawna wtedy już była niedziela.

2. Dodatkowe modlitwy wielkanocne (s. 158-160). Po formularzach oktawy, tak jak w Hadrianum, mamy ogólny zbiór modlitw wielkanocnych. W naszym sakramentarzu zbiór ten jest wyraźnie mniejszy: z 20 modlitw w Hadrianum nasz Sakramentarz tyniecki zachował tylko 8. Jaka jest rola tych modlitw? W Hadrianum były to modlitwy do wyboru podczas Mszy w dalszej części okresu wielkanocnego, Hadrianum nie zna bowiem formularzy na pozostałe niedziele czasu paschalnego. Sakramentarz tyniecki natomiast ma te formularze, tylko w dalszej części księgi, w zbiorze formularzy niedzielnych (str. 364-409). Dlatego te dodatkowe modlitwy wielkanocne nie są w gruncie rzeczy do niczego potrzebne i zostały zachowane chyba tylko siłą rozpędu. Swoją drogą zaskakuje mnie fakt, że Sakramentarz tyniecki tak wiernie powiela model hadriański w tej części księgi. Cały szereg znacznie starszych sakramentarzy (choćby Gregoriański „padewski” czy Gelasiana frankijskie) ma już formularze niedziel wielkanocnych zintegrowane z tą częścią księgi, czyli umieszczone między niedzielą oktawy a Pięćdziesiątnicą. Zachowawczość Sakramentarza tynieckiego momentami naprawdę zdumiewa.

3. Msze własne o świętych (s. 160-173 i 178-179). Po modlitwach wielkanocnych Sakramentarz tyniecki, idąc wiernie za Hadrianum, wraca do formularzy Mszy o świętych, które zostały przerwane przed Wielkim Postem. W tej grupie formularzy mamy następujące święta (kursywą zaznaczam formularze nieobecne w Hadrianum):

14 IV – św. Tyburcjusza i Waleriana

24 IV – św. Jerzego

25 IV – Laetania maior

28 IV – św. Witalisa

1 V – św. apostołów Filipa i Jakuba

3 V – św. Aleksandra, Ewencjusza i Teodula

3 V – Znalezienie Krzyża Świętego

6 V – św. Jana ante Porta Latina

10 V – św. Gordiana i Epimacha

12 V – św. Pankracego

12 V – św. Nereusza i Achillesa

13 V – Maryi ad Martyres

Tutaj jest przerwa i następują formularze na Wniebowstąpienie i niedzielę po Wniebowstąpieniu, po czym jest jeszcze:

25 V – św. Urbana

W stosunku do Hadrianum dodane są więc tylko dwa nowe święta. Jest to niewiele, już Frankijskie sakramentarze gelazjańskie z końca VIII w. miały kalendarze liturgiczne bogatsze o kilka dodatkowych wspomnień świętych. Formularze Znalezienia Krzyża oraz Nereusza i Achillesa pochodzą właśnie z Frankijskich sakramentarzy gelazjańskich. Na tych dwóch przykładach (później będzie ich znacznie więcej) możemy zrozumieć dlaczego Sakramentarz tyniecki należy zaliczać do grupy Sakramentarzy gregoriańskich zgelazjanizowanych (nazwy tej użył XIX-wieczny badacz A. Ebner, w XX w. upowszechnił ją E. Bourque).

4. Wniebowstąpienie i niedziela po Wniebowstąpieniu (s. 173-178). Najpierw mamy wigilię Wniebowstąpienia, nieznaną w Hadrianum. Formularz mszy Wigilii pochodzi z frankijskiego Gelasianum. Następnie mamy hadriański formularz z dnia Wniebowstąpienia. Potem z kolei jest formularz niedzieli po Wniebowstąpieniu, ale jest on ułomny, składa się tylko z jednej modlitwy, pochodzącej również z Gelasianum frankijskiego (a więc kolejne przykłady „gelazjanizacji”). Trudno mi sensownie wytłumaczyć obecność tej modlitwy, gdyż we wspomnianym już zbiorze formularzy niedzielnych w dalszej części Sakramentarza tynieckiego (str. 364nn) jest również kompletny formularz na niedzielę po Wniebowstąpieniu.

5. Pięćdziesiątnica (s. 179-185). Mamy tutaj Wigilię Pięćdziesiątnicy oraz niedzielę, znów zatytułowaną „In die sancto”. Formularze są hadriańskie, kwestię czytań Wigilii Pięćdziesiątnicy omówiłem we wpisie majowym:

http://www.liturgia.pl/blogi/Maciej-Zachara-MIC/Sakramentarz-tyniecki-czytania-Wigilii-Paschalnej-i-Piecdziesiatnicy.html

W formularzu niedzieli Pięćdziesiątnicy znów nie ma tytułu kościoła stacyjnego (powinna być bazylika św. Piotra).

6. Oktawa Pięćdziesiątnicy (s. 185-191). Zgodnie z ugruntowaną już tradycją, w oktawie Pięćdziesiątnicy występują kwartalne dni modlitw, obejmujące środę, piątek i sobotę. Sakramentarz tyniecki, idąc wiernie za Hadrianum, nie dodaje osobnego formularza mszalnego na czwartek w oktawie, co z kolei czynią liczne ówczesne sakramentarze tradycji gregoriańskiej, np. Sakramentarz z Fuldy czy współczesny naszemu Sakramentarz z Subiaco. Pod koniec oktawy do naszego sakramentarza zakrada się nieporządek. Kolejność formularzy jest bowiem taka: środa – piątek – oktawa Pięćdziesiątnicy – sobota. Umieszczenie formularza „oktawy” (czyli niedzielnego) między piątkiem a sobotą nie ma żadnego sensu i jest ewidentną pomyłką. Formularze środy, piątku i soboty są hadriańskie, natomiast formularz niedzieli pochodzi z frankijskiego Gelasianum. Hadrianum po formularzu sobotnim ma niedzielę zatytułowaną „Die dominica vacat” (znaczenie tego „vacat” wyjaśniłem we wpisie z 14 października 2015), którą Sakramentarz tyniecki w tym miejscu opuszcza. Samo opuszczenie niedzieli „vacat” byłoby w pełni zrozumiałe, gdyż w umieszczonym w dalszej części księgi zbiorze formularzy niedzielnych (str. 364nn) jest też formularz na niedzielę po Pięćdziesiątnicy. Sęk w tym, że nasz sakramentarz na tym nie poprzestaje, tylko robi dwie dziwne rzeczy: a) niepotrzebnie bierze z frankijskiego Gelasianum inny formularz niedzieli oktawy Pięćdziesiątnicy i lokalizuje go między piątkiem a sobotą; b) wspomniany hadriański formularz „Die dominica vacat” umieszcza dalej (s. 195) pomiędzy formularzami czerwcowych Mszy o świętych: http://polona.pl/item/6825768/200/

Skutek jest taki, że niedziela po Pięćdziesiątnicy występuje w Sakramentarzu tynieckim aż trzykrotnie i to z trzema zestawami modlitw: jako gelazjańska „oktawa” wsadzona przed sobotę, jako hadriańska „Dominica vacat” na str. 195 i we wspomnianym zbiorze formularzy niedzielnych w dalszej części. Jak to wytłumaczyć? Chyba tylko bałaganem, i to nie polskim a niemieckim (rękopis Sakramentarza tynieckiego pochodzi wszak z Kolonii). Pytanie tylko czy zabałaganił kopista naszej księgi czy też tak było już w kopiowanym modelu.

Dodam jeszcze na koniec, że w czasie kiedy został skopiowany Sakramentarz tyniecki (ok. 1070/1080 r.), lokalnie na Zachodzie zaczynano już świętować niedzielę po Pięćdziesiątnicy jako niedzielę Przenajświętszej Trójcy, adaptując ułożony przez Alkuina z Yorku (+ 804) formularz mszy wotywnej o Trójcy Świętej. Zwyczaj ten jednak nie zaznaczył się jeszcze w Sakramentarzu tynieckim, który generalnie jest dość konserwatywny i zasadniczo wiernie trzyma się swego źródła gregoriańskiego.

Uważasz, że nasze treści są wartościowe?

Przekaż 1,5% podatku dochodowego na rozwój serwisu Liturgia.pl,
wpisując w zeznaniu podatkowym numer KRS: 0000 354 036

Więcej informacji
i nasz film

Wypełnij zeznanie
online za darmo

Zamów przypomnienie
kiedy chcesz

Zarekomenduj nas
swoim znajomym