Sztuka kantylacji u źródeł przekazu wiary

Śpiewane czytania świętych tekstów to wspólna cecha praktyk wszystkich religii. Muzyczne repertuary, które na przestrzeni wieków utworzyły duchowe dziedzictwo ludzkości są albo rozszerzeniem rozmaitych technik czytań, albo też stanowią elementy, których funkcją było zaznaczenie przestrzeni pomiędzy czytaniami.

Badanie różnych form kantylacji pozwala na uchwycenie podstawowej organicznej jedności sztuki kantylacji obecnej u źródeł trzech monoteistycznych religii: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu.

Ensemble Organum

Od 31 lat Ensemble Organum poświęca się badaniom w obszarze archeologii śpiewu liturgicznego. Praca zespołu skupia się zasadniczo na łacińskim repertuarze basenu Morza Śródziemnego i Europy Zachodniej. Te prace nad przywróceniem repertuarów, które w większości wyszły z użycia, lecz od IX wieku przekazywane są poprzez zapisy, ujawniają procesy, który w ciągu wieków doprowadziły do wytworzenia się tożsamości poszczególnych kultów, które jednak zawsze tkwią swoimi korzeniami we wspólnym dziedzictwie duchowym; dziedzictwie, którego głównym wyrazem jest kantylacja świętych tekstów.

Pierwsi chrześcijanie – wierni nauczaniu Jezusa, który, jak sam powiedział, nie przyszedł, aby burzyć, lecz aby wszystko wypełnić (Mt 5,17) – podczas swoich zgromadzeń, obok opowieści o życiu Jezusa, w dalszym ciągu praktykują kantylację podstawowych tekstów hebrajskich: Księgi Rodzaju, Pięcioksięgu, a przede wszystkim psalmów, które prędko stają się podstawową materią oficjów wyznaczających upływ czasu, to znaczy biegu słońca na niebie. Pomiędzy judaizmem i chrześcijaństwem istnieje więc bezpośredni przekaz.

Fundamentalna funkcja lektury świętych tekstów w konstytuowaniu religijnej świadomości zostanie przejęta przez rodzący się na początku VII wieku islam. Przesłanie wygłaszane przez Muhammada przyjmuje uprzywilejowaną formę kantylacji księgi, która zostanie później spisana. Muhammad odwiedzał żydowskie i chrześcijańskie wspólnoty, które wówczas zamieszkiwały Półwysep Arabski; kontaktując się z nimi poznał ich święte teksty i słuchał ich kantylacji.

W ten sposób kantylacja Koranu – choć dopasowana do języka i jego reguł wymowy, a także innej od chrześcijańskiej liturgii religijnej funkcji – wpisuje się w strumień tej samej tradycji proklamacji świętego tekstu, która ma swoje źródło w judaizmie i wpływa także na świat chrześcijański. Z biegiem czasu gałęzie te oddaliły się od siebie, lecz dzięki prowadzonym przez nas muzyczno–archeologicznym pracom nad dawnymi liturgiami łacińskimi, możemy – konfrontując je bezpośrednio z tradycjami islamu, judaizmu i tradycjami Kościołów wschodnich – usłyszeć poruszające echo tej fundamentalnej jedności Objawienia.

Tradycja kantylacji świętych tekstów w świecie łacińskim zniknęła niemal całkowicie, lecz zachowała się w Kościołach wschodnich. Na skutek reform chorału, jakie miały miejsce pod koniec XIX wieku, zadekretowanych poprzez Motu proprio św. Piusa X w roku 1903, zachowało się jedynie kilka typowych formuł kantylacji listów, ewangelii, oracji. Jednakże możliwe jest odnalezienie śladów tej zapomnianej sztuki poprzez połączenie szeregu parametrów.

Przede wszystkim są to pisemne świadectwa śpiewania czytań. Choć jest ich niewiele, jednak sporo ich się zachowało. Ukazują one wielką złożoność i różnorodność tej bardzo wyszukanej sztuki. Czytania mogły być również wykonywane polifonicznie. Jedno z najstarszych świadectw, które zachowane jest w akwitańskim rękopisie z XI wieku (Paris BNF lat. 1139) podaje, utrzymaną w stylu kwiecistego organum, dwugłosową wersję czytania z Księgi Koheleta na święto Wniebowstąpienia. W następnych wiekach znajdujemy świadectwa, które pokazują, że sztuka ta nie polegała tylko na zastosowaniu prostych i powtarzających się formuł, lecz mogła być prowadzona w sposób bardzo rozciągnięty. Istnieją również czytania, w których tekst łaciński pojawia się na przemian z komentarzami w języku miejscowym. Pierwszy taki ślad pochodzi z wieku XI, zaś inne dokumenty z wieków XIII i XIV również potwierdzają takie praktyki.

Te źródła pisane są odzwierciedleniem praktyki ustnej, która opierała się na improwizacji, tak jak ma to miejsce i dziś w kantylacji koranicznej. Innym fundamentalnym źródłem pomocnym do odtworzenia dynamiki tej umiejętności jest repertuar starorzymski.

Repertuar ten kształtuje się od początku VI wieku i zaczyna być notowany w wieku XI. Obok chorału benewentyńskiego jest to najstarsze świadectwo muzyczne, jakie dotrwało do naszych czasów. Chorał ten oparty jest na sztuce kantylacji, to znaczy na akcie proklamacji i słuchania świętych tekstów. Podczas wielkich świąt, słowa są skrajnie rozciągnięte, co pozwala na lepsze przyswojenie niesionego przez nie sensu. Za sprawą muzycznej magii, słowa stają się ikoną. Ich czas toczy się bardzo wolno, przeznaczając całą swoją przestrzeń na kontemplację i pozwalając świadomości rzeczywiście umieścić się w spotkaniu ze Słowem.

Znajomość tego repertuaru pozwala zrozumieć, w jaki sposób dokonuje się adaptacja pewnych formuł muzycznych do tekstu w sposób, który najlepiej im służy. Od roku 1985 chorał starorzymski był naszym przewodnikiem w próbach odtworzenia sztuki kantylacji. To właśnie zostanie ukazane w drugiej części prezentacji.

Owa sztuka czytań jest świadkiem innego czasu: obecności, pamięci, głoszenia i znaku.

– Obecności tradycji rozumianej nie jako przestarzały, staroświecki katalog konwencjonalnych gestów i słów, lecz jako żywa energia, wewnętrzny płomień rozjaśniający świadomość człowieka stojącego wobec kosmicznego, tellurycznego i eschatologicznego porządku, który materializuje się w czasie trwania słów.

– Głoszenie i słuchanie świętych tekstów, kultowa praktyka, którą islam całkowicie przyjął i który stanowi również dzisiaj istotę jego funkcji religijnej.

– Znak wspólnego niematerialnego dziedzictwa, objawiający nowy sposób widzenia muzyki religijnej, znak ekumenizmu i międzyreligijnego dialogu.

tłum. Maciej Kaziński

Tekst ukaże się w wydawnictwie towarzyszącym Festiwalowi.

Marcel Pérès będzie gościem tegorocznego Festiwalu Pieśń Naszych Korzeni. W poniedziałek, 19 sierpnia, 
odbędzie się koncert: Psalmodia łacińska i kantylacja Pisma Świętego
. W imieniu organizatorów Festiwalu – zapraszamy!

Program koncertów dostępny na stronie Festiwalu.

 

Zobacz także