Ogólnie rzecz biorąc, źródłami dla grupy ksiąg, do której przynależy nasz sakramentarz (jest to Sakramentarz gregoriański „mieszany” lub „zgelazjanizowany”) są: Sakramentarz gregoriański typu I (papieski), Suplement św. Benedykta z Aniane oraz Frankijski sakramentarz gelazjański. Czy da się jednak określić dokładniej źródła pochodzenia tej konkretnej księgi? Nie wiem tego, ale w miarę moich (mocno ograniczonych) możliwości i wykradając czas pośród innych zajęć spróbuję trochę nad tym posiedzieć. Podejmuję w ten sposób zalecenie ś.p. ks. Józefa Boguniowskiego SDS, wyrażone w książce Rozwój historyczny ksiąg liturgii rzymskiej do Soboru Trydenckiego i ich recepcja w Polsce (Kraków 2001): „Sakramentarz [tyniecki] nie jest znany za granicą i dotąd nie został wyczerpująco opracowany. Ciekawe byłoby ustalenie jego związków z powszechnie znanymi sakramentarzami w Europie Zachodniej” (s. 82-83).

Metoda jest jedna: przyjrzeć się szczególnych cechom oraz anomaliom Sakramentarza tynieckiego i zbadać pod tym kątem inne dostępne egzemplarze ówczesnych ksiąg.

Na początek biorę na warsztat formularz niedzieli po Wniebowstąpieniu Pańskim. Sakramentarz tyniecki ma tutaj dublet. Formularz tej niedzieli figuruje w bloku formularzy niedzielnych, zgrupowanych razem, których źródłem jest Suplement św. Benedykta z Aniane. Tutaj sprawa jest jasna i niczego więcej wyjaśniać nie trzeba. Ale niedziela po Wniebowstąpieniu figuruje także wcześniej, wśród formularzy Temporale, bezpośrednio po święcie Wniebowstąpienia. Co charakterystyczne, formularz ten jest ułomny, składa się jedynie z kolekty, zaczynającej się od słów: Deus, qui nos resurrectionis dominicae et ascensionis. Ten właśnie ułomny formularz stanowi jedną z osobliwości naszej księgi. Oto ten formularz:

https://polona.pl/item/6825768/183/

Zajrzyjmy najpierw do Sakramentarza z Fryburga, skopiowanego, tak samo jak Sakramentarz tyniecki, w Kolonii ok. 1070 roku. Pozornie ma on w tę niedzielę pełny formularz, ale z kolektą taką samą jak w Tinecense:

http://dl.ub.uni-freiburg.de/diglit/hs360a/0176/image?sid=b1bd82eb565e8a2bd7fdcbfaf61bcdb2#current_page

(Proszę przy okazji zwrócić uwagę na dopisek jakiegoś dawnego badacza na marginesie: „deest ubique” – czyli że formularz ten nigdzie indziej nie jest spotykany.)

Tylko na pozór formularz z Sakramentarza z Fryburga jest pełny. Jeśli przyjrzeć się bliżej, zaraz zobaczymy, że sekreta i postkomunia we Friburgense bynajmniej nie są pełne. Kopista przepisał tu tylko początkowe fragmenty tych modlitw z poprzedzającego formularza na Wniebowstąpienie. Jest to więc potwierdzenie świadectwa Tinecense. Kopista Friburgense w księdze z której przepisywał, miał najpewniej tylko kolektę, więc uzupełnił ten brak dopisując fragmenty pozostałych modlitw z formularza poprzedzającego. Kopista Tinecense natomiast wiernie przepisał kolektę niczego samemu nie dopisując. Świadectwo Friburgense upewnia nas zatem, że zapis z Tinecense nie jest jakimś wypadkiem przy pracy czy błędem kopisty.

Czy anonimowy badacz miał rację, pisząc „deest ubique”? Sprawdźmy to. Modlitwa Deus, qui nos resurrectionis dominicae et ascensionis jest poświadczona po raz pierwszy w Sakramentarzu z Sankt-Gallen (rękopis Sankt-Gallen, Stiftsbibliothek 348), jest to jeden z najważniejszych egzemplarzy Frankijskiego Gelasianum, skopiowany w Chur (Szwajcaria) ok. 800 roku. Ale w tej księdze nie jest to kolekta niedzieli po Wniebowstąpieniu, a jedna z modlitw dodatkowych do wyboru na samo Wniebowstąpienie. Zob. niżej, skan edycji pod red. Mohlberga (modlitwa 778, druga od góry po lewej):

https://archive.org/stream/dasfrnkischesa00cath#page/120/mode/2up

Tu więc mamy prawdopodobne pierwsze użycie naszej modlitwy, ale czy przed XI wiekiem ktoś już ją zastosował jako kolektę niedzieli po Wniebowstąpieniu? Tutaj z pomocą przychodzą nam dwa rękopisy Sakramentarza gregoriańskiego: Köln, Bibliothek des Metropolitanskapitels, cod. 137 (koniec IX w.) oraz cod. 88 (datowany różnie, przez jednych na początek, przez innych na koniec X wieku). Obydwa rękopisy mają ułomny formularz na niedzielę po Wniebowstąpieniu, składający się tylko z kolekty Deus, qui nos resurrectionis dominicae et ascensionis.

Oto rękopis 137 (f. 51r):

http://www.ceec.uni-koeln.de/ceec-cgi/kleioc/0010/exec/pagemed/%22kn28-0137_101.jpg%22/segment/%22body%22

Identyczny zapis mamy także w rękopisie 88 (f. 74r). Oba rękopisy, jak zaświadcza Jean Deshusses, zostały sporządzone dla katedry w Kolonii. Tej samej Kolonii, z której pochodzą zarówno Sakramentarz tyniecki jak Sakramentarz z Fryburga. Wygląda więc na to, że jesteśmy w domu. Oczywiście nie twierdzę, że modelem, z którego skopiowano Tinecense i Friburgense był któryś z tych rękopisów, za dużo jest między nimi różnic w innych aspektach. Okazuje się jednak, że przynajmniej od schyłku IX wieku księgi kolońskie znają ułomny formularz z tą kolektą na niedzielę po Wniebowstąpieniu i taki zapis przeszedł do niektórych późniejszych źródeł kolońskich, z Sakramentarzem tynieckim włącznie. Pozostałe modlitwy zapewne od początku miały być powtórzone z formularza na Wniebowstąpienie, co zdają się milcząco zakładać kopiści Kolonia 137 i 88 oraz Tinecense, a co wyraźnie zaznaczył kopista Friburgense.

Mamy więc wystarczająco wyjaśnioną pierwszą osobliwość naszej księgi. W wolnych chwilach będę szperał dalej, sprawdzając inne osobliwości i anomalie, a jeśli znów znajdę coś godnego uwagi, nie omieszkam przygotować o tym nowego wpisu.

Uważasz, że nasze treści są wartościowe?

Przekaż 1,5% podatku dochodowego na rozwój serwisu Liturgia.pl,
wpisując w zeznaniu podatkowym numer KRS: 0000 354 036

Więcej informacji
i nasz film

Wypełnij zeznanie
online za darmo

Zamów przypomnienie
kiedy chcesz

Zarekomenduj nas
swoim znajomym