Dysonans zła w harmonii stworzenia – recenzja książki Tomasza Gałuszki OP – Piękny Bóg, piękny człowiek. Zło z perspektywy teologii piękna Tomasza z Akwinu

Doświadczenie zła, które sami czynimy, jak i tego, którego doświadczamy na skutek działania innych, nie omija nikogo z nas. Temat stary jak świat, a raczej jak sam człowiek z jego wolnością i możliwością dokonywania wyborów. Czy można o złu powiedzieć jeszcze coś nowego? Czy warto poświęcić mu ponad sześciusetstronicową książkę? Znany mediewista i autor tejże pozycji, Tomasz Gałuszka OP, przekonuje swoich czytelników, że owszem, warto poświęcić temu zawsze aktualnemu zagadnieniu nawet dłuższą chwilę.

Przewodnik po ciemnej dolinie

Jako przewodnika po meandrach teologiczno-filozoficznych rozważań o naturze zła i jego skutkach o. Gałuszka wybrał św. Tomasza z Akwinu. Już w samym tytule dominuje raczej temat piękna, a zło ukazuje się dopiero na jego tle, ponieważ taka właśnie była metoda, którą Akwinata proponował swoim studentom i czytelnikom: jeśli chcesz badać zło i nie ulec całkowitemu przygnębieniu czy rozbiciu z powodu jego brzydoty, musisz patrzeć z właściwej perspektyw – piękna świata i człowieka, który został powołany do istnienia z nadmiaru dobroci pięknego Boga. Stąd też w dwóch pierwszych rozdziałach o. Gałuszka przybliża odbiorcy wizję stworzenia i szkicuje zarysy antropologii w myśli św. Tomasza. Dopiero po położeniu solidnego fundamentu można wyruszać na dalsze poszukiwania.

Dwie definicje piękna

Św. Tomasz nie zostawił osobnego traktatu o pięknie jako takim, choć ów temat powraca w wielu jego pracach. Kiedy Doktor Anielski wspomina o pięknie w sensie subiektywnym, pisze przede wszystkim o zachwycie i podziwie, jaki rodzi się we wnętrzu odbiorcy w kontakcie z pięknem dzieła czy przedmiotu. Osobiste przeżycie to jednak nie wszystko. Dominikański teolog wyróżnił także trzy kategorie, które przynależą do tzw. obiektywnej definicji piękna, a są to: integritas, proportio oraz claritas. Piękne jest to, co stanowi pewną całość, nie wykazuje żadnych braków czy defektów (łac. integritas), charakteryzuje się ładem, porządkiem i harmonią poszczególnych części (proportio), a w efekcie prawda – istota rzeczy jaśnieje bez przeszkód (claritas). Dzięki zdefiniowaniu i uporządkowaniu tak kluczowych dla św. Tomasza terminów łatwiej można później uchwycić zasadę działania zła i całą jego brzydotę – contrapunctus rozdzierający pierwotne piękno cantus firmus stworzenia.

„Jeśli jest zło, to jest Bóg”

Kolejne sześć rozdziałów dotyczących różnych rodzajów zła otwiera szokująca sentencja zaczerpnięta od samego św. Tomasza, który od początku określa zło jako brak dobra właściwego danej rzeczy. O. Gałuszka podkreśla to, co stanowi fundament całej refleksji teologicznej nad złem: rzeczywistością pierwotną jest dobro, a zatem także i piękno, zło zaś to swego rodzaju pasożyt, który bez dobra istnieć nie może i choć potrafi boleśnie je zranić i wypaczyć, nigdy całkowicie nie może go zniszczyć. Wychodząc od tego stwierdzenia, autor roztacza następnie przed czytającymi szeroką panoramę rodzajów zła, czy raczej zranionego piękna, z jakim spotykamy się w dziejach ludzkości. Można przeczytać zarówno o tzw. złu naturalnym, upadku aniołów i ludzi, a także o pięknie obnażonym, utrudzonym, hartowanym…

Miłosierny sędzia i sprawiedliwy lekarz

Autor poświęca także sporo miejsca chrystologii w kontekście piękna, rozwijając m.in. wątki piękna Jezusa w jego boskiej i ludzkiej naturze, jego wiedzy, emocjonalności i pragnieniom. Ponadto przytacza refleksje i argumenty Akwinaty dotyczące kwestii wciąż dla nas aktualnych i często niejasnych, jak choćby natura „gniewu Bożego”, napięcie między sprawiedliwością i miłosierdziem, tematy kary, dopustu Bożego czy nieraz wątpliwego piękna Kościoła. Bogactwo wątków konkluduje i zamyka rozdział o pięknie w wymiarze eschatologicznym – nadziei i najgłębszych pragnieniach wpisanych w serce człowieka.

Piękno, któremu przydarza się zło

Przytaczając słowa o. Gałuszki tak właśnie można najkrócej podsumować tę bogatą lekturę: jako książkę o pięknie, które nieustannie przeplata się ze złem i brzydotą. Całościowa wizja, uporządkowana struktura i wielość wątków podjętych w przystępny dla czytelnika sposób stanowią duże atuty tej pozycji. Dla tych, którzy chcieliby dowiedzieć się, co zainspirowało o. Gałuszkę do podjęcia tego tematu i zagłębić się wraz z nim w kolejne tematy z zakresu teologii piękna św. Tomasza z Akwinu polecamy także serię przygotowanych przez niego wykładów pt.: Piękny Bóg, piękny człowiek korespondujących bezpośrednio z treścią prezentowanej książki.

Autor: Tomasz Gałuszka OP; Wydawca: W drodze; Format: 15,2 x 23 cm; Oprawa: twarda Liczba stron: 624; Rok wydania: 2021; ISBN: 978-83-7906-504-2

O książce

Rzeczywistość nie jest jednogłosowa – piękna albo zła. Konieczne jest myślenie polifoniczne, które chroni przed dwoma błędami: rozpaczą w spotkaniu ze złem i zuchwałością w chwilach powodzenia. Jeżeli ktoś chciałby zapytać, o czym jest ta książka, o pięknie czy o złu, otrzyma następującą odpowiedź: o pięknie, któremu przydarza się zło i brzydota, albo też o złu widzianym z perspektywy piękna. Niezawodnym przewodnikiem po tym traktacie jest św. Tomasz z Akwinu.

„Bliskość Syna z człowiekiem objawia się w miłości przyjaźni Syna do człowieka. Relacja ta jest prawdziwa, chodź nie dotyczy zjednoczenia natur (unio secundum rem), a zjednoczenia uczuć ( unio secundum ad affectum). Tomasz jednak od razu dodaje, że miłość przyjaźni nie sprowadza się tylko do życzliwych myśli i pamięci. Miłość przyjaźni «jednoczy» ich natury. Jak pisze Akwinata: «Jest też taki rodzaj zjednoczenia, który jest istotowo miłością, a mianowicie jedność, która się dokonuje przez zgodność uczuć i uczuciowe przystosowanie się. Przyjaciel to ktoś kto ma w sobie dwie osoby: siebie i przyjaciela. Miłość przyjacielska rodzi zatem między osobami pokrewieństwo i więź , którą można porówna tylko do „więzi krwi” , czyli zgodności i pokrewieństwa natur na poziomie biologicznym. Miłość Chrystusa do człowieka niejako znosi różnicę natur i ustala pokrewieństwo na poziomie relacji»”.

O autorze

Tomasz Gałuszka OP – dominikanin, teolog, profesor UPJPII oraz doktor habilitowany historii średniowiecza. Zajmuje się historią papiestwa, teologii i biblistyki średniowiecznej, prawa karnego, herezjami i ruchami świeckich. Pracuje nad średniowiecznymi rękopisami m.in. dzieł św. Tomasza z Akwinu.

Zobacz także

Monika Pławecka OSU

Monika Pławecka OSU na Liturgia.pl

Urodzona w 1995., Urszulanka Unii Rzymskiej, obecnie studentka teologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Na co dzień pasjonatka górskich wędrówek, dysput filozoficznych i teologii fundamentalnej.