Dwa są źródła, z których pochodzą przytaczane przeze mnie obrzędy katechumenalne i chrzcielne: Sakramentarz gelazjański i Ordo romanus XI. Króciutko o obu księgach, ale bez wchodzenia w zbędne szczegóły.

Sakramentarz gelazjański

Najpierw czym w ogóle jest sakramentarz. Jest to księga celebransa, zawierająca teksty modlitw odmawianych przez celebransa podczas Mszy świętej i innych celebracji liturgicznych. Sakramentarz jest zatem poprzednikiem dzisiejszego mszału, pontyfikału i rytuału. W obrządku rzymskim jakieś sakramentarze musiały powstać w wieku VI, jednak nie zachowały się. Najstarszymi zachowanymi sakramentarzami rytu rzymskiego są: Sakramentarz gelazjański, którego jedyny rękopis pochodzi z połowy VIII w., ale którego czas powstania w Rzymie datuje się między rokiem 628 a 715 oraz papieski Sakramentarz gregoriański, którego najstarszy zachowany rękopis pochodzi z początku IX w., a którego pierwszą redakcję datuje się na pontyfikat Honoriusza I (625-638). Nazwy obu sakramentarzy są umowne, w przeszłości ich autorstwo było przypisywane papieżom: św. Gelazemu I (492-496) oraz św. Grzegorzowi Wielkiemu (590-604). Rękopis Sakramentarza gelazjańskiego nosi natomiast tytuł: Liber sacramentorum Romanae Ecclesiae ordinis anni circuli (Księga sakramentów Kościoła rzymskiego uporządkowana wg cyklu roku).

Według powszechnie dziś przyjmowanej interpretacji francuskiego badacza Antoine Chavasse’a (1909-2005), Sakramentarz gelazjański odzwierciedla liturgię sprawowaną w rzymskich tituli, czyli w kościołach powierzonych posłudze prezbiterów. Właśnie dzięki temu mamy w tej księdze obrzędy katechumenatu. Dla porównania, papieski Sakramentarz gregoriański w ogóle tego nie ma, co jest logiczne: biskup wprawdzie nadzorował katechumenat, ale bezpośrednie przewodniczenie jego obrzędom cedował na prezbiterów.

Sakramentarz gelazjański, jak zaznaczyłem wyżej, został zredagowany w VII lub na początku VIII w., ale to nie znaczy, że z tego czasu pochodzą zawarte w nim modlitwy i obrzędy. Co do obrzędów katechumenatu i chrztu, wspomniany Chavasse określił czas ich zredagowania na VI wiek, raczej nie wcześniej niż ok. 550 r. Obrzędy te zresztą zostały zredagowane prawdopodobnie nie od razu, a w trzech etapach. Rubryki sakramentarza wyraźnie mówią o małych dzieciach, co w Rzymie stało się zwyczajną praktyką duszpasterską w ciągu wieku VI. Trzeba jednak dodać, dla pełności obrazu, że same obrzędy katechumenatu (obrzędy przyjęcia, skrutynia, obrzędy przekazania itd.) oraz składające się na nie  modlitwy są jeszcze starsze i z całą pewnością pochodzą z czasu klasycznego katechumenatu dorosłych. Gelazjański rytuał katechumenatu po prostu adaptuje obrzędy katechumenalne do nowej sytuacji, w której typową praktyką staje się chrzest małych dzieci.

Jednak dla dokładnego odtworzenia ówczesnej liturgii sam sakramentarz jest niewystarczający. Księga ta bowiem zawiera wprawdzie teksty modlitw celebransa, ale rubryki, czyli opisy ceremonii, są zbyt skąpe. Potrzebujemy zatem drugiej księgi, która uzupełni nam ten brak.

Ordo romanus XI

Dokładny opis ceremonii mamy podany w ordo, które jest rodzajem dyrektorium liturgicznego. W przeciwieństwie do sakramentarzy, ordines prawie w ogóle nie podają tekstów liturgicznych modlitw, ograniczając się jedynie do ich pierwszych słów, dlatego sakramentarze i ordines nawzajem się uzupełniają. Francuski badacz Michel Andrieu (1886-1956) zebrał i wydał w kilku tomach zbiór pięćdziesięciu wczesnośredniowiecznych ordines, które albo są wprost pochodzenia rzymskiego albo powstały na terenie dzisiejszych Niemiec lub Francji ale w oparciu o materiał rzymski. Jedenaste ordo z kolekcji Andrieu zawiera rzymski rytuał chrzcielny, bardzo bliski gelazjańskiemu. Michel Andrieu uważał, że Ordo romanus XI (dalej: OR XI) stanowił źródło dla rytuału gelazjańskiego, ale Antoine Chavasse przekonująco uzasadnił tezę odwrotną: to OR XI jest późniejszy i wykorzystuje rytuał gelazjański, a czas jego powstania należy przypuszczalnie określić na ok. 650 r. OR XI został przekazany w wielu rękopisach, z których najstarsze zachowane pochodzą z IX w. Gelazjański rytuał katechumenatu i OR XI generalnie ściśle sobie nawzajem odpowiadają, ale różnią się też w pewnych istotnych szczegółach, np. co do ilości skrutyniów i dni ich sprawowania. W tych przypadkach OR XI modyfikuje odziedziczony rytuał gelazjański.

Sposób prezentowania obrzędów

Co mogę zrobić mając do dyspozycji Sakramentarz gelazjański, mający modlitwy ale prawie nie mający rubryk oraz OR XI, podający dokładny opis liturgii, ale prawie nie podający tekstów modlitw? Jedyne rozwiązanie to nałożyć na siebie obydwa rytuały i z OR XI wziąć opisy ceremonii (jedynie tam gdzie to konieczne biorę rubryki gelazjańskie, można je będzie niekiedy rozpoznać po stosowanej drugiej osobie liczby pojedynczej: „Czynisz znak krzyża„, „Mówisz modlitwę” itd.), zaś z Sakramentarza gelazjańskiego teksty modlitw. Ponieważ, jak wspomniałem, między obydwoma rytuałami zdarzają się różnice, musiałem też dokonać wyboru, której księdze dać pierwszeństwo. Za podstawę przyjąłem OR XI, dlatego też skrutyniów będzie siedem a nie trzy, a pierwsze skrutynium będzie w środę 3. tygodnia Wielkiego Postu, tak jak podaje OR XI. Na początku każdego tekstu będę zaznaczał, z których fragmentów obu ksiąg pochodzi dany obrzęd, ale rezygnuję ze szczegółowego podawania źródła przy każdej modlitwie i rubryce. Tłumaczenia na polski są moje własne, mogą zdarzać się jakieś błędy czy niedoskonałości, czasu miałem mało i pisałem trochę w pośpiechu.

Na koniec, gdyby ktoś był zainteresowany, podaję namiary na edycje źródeł:

Sakramentarz gelazjański:

L.C. Mohlberg, L. Eizenhöfer, P. Siffrin (red.), Liber Sacramentorum Romanae Aeclesiae ordinis anni circuli (Cod. Vat. Reg. Lat. 316/Paris Bibl. Nat. 7193. 41/56) (Sacramentarium Gelasianum), (Rerum Ecclesiasticarum Documenta. Series Maior. Fontes IV), Roma 1960.

Ordo romanus XI:

„Ordo XI”, w: M. Andrieu (red.), Les Ordines Romani du haut Moyen-Âge, t. II: Les Textes (Ordines I-XIII), (Spicilegium Sacrum Lovaniense. Etudes et Documents 23), Louvain 1948, s. 363-447.

Uważasz, że nasze treści są wartościowe?

Przekaż 1,5% podatku dochodowego na rozwój serwisu Liturgia.pl,
wpisując w zeznaniu podatkowym numer KRS: 0000 354 036

Więcej informacji
i nasz film

Wypełnij zeznanie
online za darmo

Zamów przypomnienie
kiedy chcesz

Zarekomenduj nas
swoim znajomym