Informację o Sakramentarzu z Fryburga znalazłem w tekście p. Łukasza Kozaka na portalu polona.pl:

http://blog.polona.pl/2015/11/sakramentarz-tyniecki/

Sakramentarz z Fryburga (rękopis Universitätsbibliothek Freiburg i. Br., Hs. 360a) również został zeskanowany, jest więc w całości dostępny w sieci:

http://dl.ub.uni-freiburg.de/diglit/hs360a?sid=b1bd82eb565e8a2bd7fdcbfaf61bcdb2

W dalszej części wpisu Sakramentarz tyniecki będę oznaczał literą T, Sakramentarz z Fryburga – F. Nie dokonywałem jakiejś bardzo dokładnej analizy Sakramentarza z Fryburga, nie mam teraz na to czasu. Pewne podobieństwa i różnice są jednak łatwe do uchwycenia.

1. Martyrologium i Kanon. Oba sakramentarze zaczynają się od Martyrologium, przy czym F, w odróżnieniu od T, nie tytułuje go „Martyrologium Bedy“. Nie porównałem dokładnie treści obu Martyrologiów, sprawdziłem tylko że F, tak samo jak T, pod datą 25 marca ma Mękę Pańską a nie Zwiastowanie.

Po Martyrologium, tak jak w T, jest Kanon, w którym są identyczne warianty imion: św. Gereon w Communicantes i św. Eugenia w Nobis quoque.

Martyrologium i Kanon, tak samo jak w T, są zapisane ozdobnie złotymi literami na purpurowym tle.

Między Martyrologium a Kanonem są miniatury, przy czym w T jest to Chrystus w chwale:

http://polona.pl/item/6825768/37/

a w F św. Grzegorz Wielki:

http://dl.ub.uni-freiburg.de/diglit/hs360a/0030?sid=b1bd82eb565e8a2bd7fdcbfaf61bcdb2

Ozdobne inicjały na początku prefacji (litera V w Vere dignum) i w dalszej części Kanonu (litera T w Te igitur) są bardzo podobne w obu sakramentarzach.

Vere dignum w T:

http://polona.pl/item/6825768/39/

i w F:

http://dl.ub.uni-freiburg.de/diglit/hs360a/0032?sid=b1bd82eb565e8a2bd7fdcbfaf61bcdb2

Te igitur w T:

http://polona.pl/item/6825768/41/

i w F:

http://dl.ub.uni-freiburg.de/diglit/hs360a/0034?sid=b1bd82eb565e8a2bd7fdcbfaf61bcdb2

2. Wspólne błędy. Co do treści obu ksiąg, również są bardzo interesujące podobieństwa i różnice. T i F mają kilka wspólnych błędów. W obu księgach oktawa Epifanii (13 stycznia) występuje między świętami św. Pryski (18 stycznia) i św. Fabiana (20 stycznia). Podobnie obie księgi wstawiają święto katedry św. Piotra (22 lutego) między niedziele Przedpościa, które figurują po święcie Zwiastowania (25 marca). W oktawie Pięćdziesiątnicy F, podobnie jak T, umieszcza formularz oktawy (czyli niedzieli po Pięćdziesiątnicy) przed sobotą kwartalnych dni czerwcowych, a nieco dalej, po formularzu św. Bazylidesa, Cyryna, Nabora i Nazariusza (12 czerwca) umieszcza formularz „Dominica vacat” (to jest kwestia o której pisałem 3 listopada). Wygląda na to, że T i F korzystały tutaj ze wspólnego źródła i z niego kopiowały błędy.

3. Kościoły stacyjne i daty świąt w Sanctorale. W poprzednich wpisach o T sygnalizowałem, że sakramentarz ten w wielu miejscach ignoruje tytuły kościołów stacyjnych a w mszach o świętych zdarza się opuszczanie dat. Porównanie z F wypada bardzo ciekawie: F podaje jeszcze mniej kościołów stacyjnych niż T (w Wielkim Poście ani razu), a w Sanctorale daty świąt podaje – i to nie zawsze – tylko do oktawy Pięćdziesiątnicy. Potem, jeśli dobrze zauważyłem, podaje datę tylko na św. Nikomedesa (1 czerwca), po czym aż do grudnia kompletnie je ignoruje. Stawia to świadectwo T w nieco innym świetle, być może jest tak, że T nie tyle omija te elementy, ile raczej niekonsekwentnie je uzupełnia.

4. Czytania Wigilii Paschalnej i Pięćdziesiątnicy. Ciekawa rzecz o czytaniach Wigilii Paschalnej i Pięćdziesiątnicy. F podaje tylko modlitwy po czytaniach (identyczne jak w T), bez incipit czytań:

http://dl.ub.uni-freiburg.de/diglit/hs360a/0139?sid=b1bd82eb565e8a2bd7fdcbfaf61bcdb2

Albo F je opuszcza, albo T uzupełnia z innego źródła.

5. Sanctorale i Temporale. Sanctorale w F i T wydają mi się identyczne pod względem kalendarza liturgicznego, jeśli są jakieś różnice, które przeoczyłem, muszą one być drobne. Formularze niedzielne nie są zintegrowane z Sanctorale, jak to robiły frankijskie Gelasiana, ale występują w dalszej części księgi, w osobnym bloku. F, tak jak T, umieszcza po Wniebowstąpieniu formularz niedzieli po Wniebowstąpieniu, ale w odróżnieniu od T, jest to formularz pełny – w T był ułomny i składał się tylko z kolekty. Ale tutaj to raczej F uzupełnił niż T opuścił, gdyż w sieci znalazłem dwa kolońskie rękopisy z końca IX w. (Bibliothek des Metropolitanskapitel, ms. 88 i 137), które w niedzielę po Wniebowstąpieniu mają zapis identyczny jak T. W początkowej części księgi, po Narodzeniu Pańskim, F ma jeszcze formularz zatytułowany „I niedziela po Narodzeniu Pańskim”, ale tu jest ewidentny błąd w tytule, gdyż treściowo jest to formularz oktawy Narodzenia Pańskiego:

http://dl.ub.uni-freiburg.de/diglit/hs360a/0059?sid=b1bd82eb565e8a2bd7fdcbfaf61bcdb2

6. Po Sanctorale. Część księgi następująca po Sanctorale jest w F logiczniej uporządkowana, w T zaczyna się tam lekki chaos. Jest to ewidentnie skutek tego, że T czerpie w tym miejscu częściowo ze wspólnego źródła z F, częściowo zaś zbiera różne elementy z innych źródeł (obrzęd pogrzebu, część mszy wotywnych), niedokładnie je integrując. Więcej o tym w następnych wpisach o Sakramentarzu tynieckim.

7. Dopiski późniejszych redaktorów. W T, o czym już pisałem kilka miesięcy temu, znajduje się w dalszej części księgi powtórzony Kanon, dopisany inną ręką, zapewne w późniejszym czasie (przypuszczalnie chodziło o to, by mieć Kanon w wersji rzymskiej, bez dodatków germańskich). F nie powtarza Kanonu, co nie znaczy że nie ma swoich dopisków. Oto np. na wolnej stronie pomiędzy formularzami Wigilii Paschalnej i Niedzieli Zmartwychwstania nagle znajdujemy dopisany inną ręką formularz mszy na święto „Znalezienia relikwii św. Wita, Korneliusza i innych”:

http://dl.ub.uni-freiburg.de/diglit/hs360a/0144?sid=b1bd82eb565e8a2bd7fdcbfaf61bcdb2

A tutaj jeszcze ciekawe uzupełnienie na marginesie w Exultet o pszczole:

http://dl.ub.uni-freiburg.de/diglit/hs360a/0137?sid=b1bd82eb565e8a2bd7fdcbfaf61bcdb2

Problem polegał na tym, że przynależący do pierwotnego tekstu Exultet dłuższy pochwalny passus na temat pszczoły, która wyprodukowała wosk, z którego sporządzono paschał, wielu wydawał się niestosowny, stąd część ksiąg go eliminuje. Tak też zrobił F. Późniejszy dopisek na marginesie częściowo przywraca pochwałę pszczoły, na pełne przywrócenie tego fragmentu być może zabrakło miejsca.

8. Dopiski badacza źrodeł. Jeszcze jedna ciekawa rzecz o manuskrypcie F. W wielu miejscach można zobaczyć dopiski po łacinie ołówkiem na marginesie. Jakiś dawny badacz źródeł porównuje treść F z innymi znanymi mu sakramentarzami. Spójrzmy choćby tutaj:

http://dl.ub.uni-freiburg.de/diglit/hs360a/0060?sid=b1bd82eb565e8a2bd7fdcbfaf61bcdb2

Pierwsza notka dotyczy alternatywnej postkomunii oktawy Narodzenia Pańskiego, jest tam napisane, że modlitwy tej nie ma w Sakramentarzu gregoriańskim wydanym przez Muratoriego (1742 r.) i jest ona wzięta z Sakramentarza leoniańskiego (alias Sakramentarz z Werony). Nie rozumiem natomiast drugiej notki, przy modlitwie wigilii Epifanii. Nasz badacz pisze, że modlitwa ta nie występuje nigdzie indziej. Hmmmm, przecież jest to powtórka kolekty mszy porannej z Narodzenia Pańskiego kilka stron wcześniej! Nie uwierzę, żeby mogło jej tam nie być również w Gregorianum Muratoriego z 1742 r., wydanym, jak podaje Deshusses, na podstawie dwóch dobrych rękopisów. Oj, chyba nasz badacz się trochę zagapił.

I jeszcze jeden przykład, ciekawa notka przy tym dziwnym formularzu „Dominica vacat”, mającym niby kończyć kwartalne dni modlitw oktawy Pięcdziesiątnicy, a wstawionym w czerwcowe Sanctorale:

http://dl.ub.uni-freiburg.de/diglit/hs360a/0192?sid=b1bd82eb565e8a2bd7fdcbfaf61bcdb2

Chodzi o drugą notkę u dołu strony: „nie ma w Greg., ale jest w Elig.” „Greg” to oczywiście Gregorianum, zapewne w edycji Muratoriego, a „Elig.” to Eligianum, czyli Sakramentarz ze św. Eligiusza (rękopis Paris, B.N., lat. 12051), jeden z egzemplarzy Sakramentarza gregoriańskiego, skopiowany w Corbie w II połowie IX w. Czyli może to tam ma swoje źródło ten dziwny zapis „Dominica vacat” wstawiony w Sanctorale, powielony przez T i F?

Na koniec chcę napisać, że bardzo jestem wdzięczny nie znanemu mi osobiście p. Łukaszowi Kozakowi za tamten tekst, dzięki któremu natknąłem się na Sakramentarz z Fryburga, arcyciekawy materiał porównawczy dla Sakramentarza tynieckiego. Bardzo mi się podoba taka wymiana informacji. Ja również umieszczam te swoje wpisy mając nadzieję, że może też przypadkiem zajrzy tu ktoś studiujący dawne księgi i znajdzie jakąś użyteczną informację.

Uważasz, że nasze treści są wartościowe?

Przekaż 1,5% podatku dochodowego na rozwój serwisu Liturgia.pl,
wpisując w zeznaniu podatkowym numer KRS: 0000 354 036

Więcej informacji
i nasz film

Wypełnij zeznanie
online za darmo

Zamów przypomnienie
kiedy chcesz

Zarekomenduj nas
swoim znajomym